ÇYEZE Riskini Okulda Fark Etmeye Dair İpuçları
Yazar: Günalp Turan, Öğretmen Ağı İçerik ve Etki Koordinatörü - ÇYEZE Proje Koordinatörü
Yaz sona eriyor. Öğretmenler olarak sınıfların yolunu tutuyoruz. Sınıflarda buluşmalar yaşanırken, bir de fark ediyoruz ki geçen sene tatile uğurladığımız çocukların bazıları artık sıralarında değil.
Bu manzara bir çok eğitimci için uzak kalmayacaktır. Seneler içerisinde mutlaka gözümüzün aradığı, okul yönetimine danıştığımız, arkadaşlarına sorduğumuz öğrencilerimiz olmuştur. Bu durumun tabi ki birden fazla sebebi olacaktır. Taşınmalar, okul değişiklikleri… Fakat bazen de fısıltılar arasında öğreniriz, yaza uğurladığımız çocukların evlendirildiğini.
İstatistiksel olarak, özellikle yaz dönemi çocuk yaşta erken ve/veya zorla evlilik (ÇYEZE) vakalarının sıkça yaşandığı, bu doğrultuda okuldan kopmaların veya uzaklaşmaların yaşandığı bir dönem olarak karşımıza çıkıyor. Bu dönemle sınırlı olmasa da, vakaların yoğunlaştığı zaman aralıklarında özellikle belli ipuçlarının takip edilmesi ve şüpheli durumlara müdehale edilmesi büyük bir önem taşıyor.
Bu yazıda, Ağustos 2024’te yayımladığımız “Çocuk Yaşta, Erken ve/veya Zorla Evlilikler için Önleme ve Müdahale Rehberi: Öğretmenlere Yönelik Uygulamalar” isimli rehberimizde de yer verdiğimiz bazı bilgileri eğitimciler için derledik. ÇYEZE riskini fark edebilmeye dair ipuçlarına yer verildiğimiz bu yazı, ÇYEZE vakalarında eğitimciler için ilk adım olan “riski fark etmeyi” kolaylaştıracaktır.
Aşağıda yer verilen durumlar ve olaylar (Kaplanoğlu, 2024), doğaları gereği ÇYEZE vakası riski oluşturabilmektedir. Bu durumlarla karşılaşıldığında eğitimcilerin daha dikkatli olması, çocukları yakından takip etmesi hem ÇYEZE önleme çalışmaları için hem de genel anlamda çocukların psiko-sosyal iyi oluşlarını desteklemek için önem arz etmektedir.
Sosyal, kültürel ve ekonomik durum: Öğrencinin ailesinde çocuk yaşta evliliklerin bulunması, eğitime önem verilmemesi, ekonomik sıkıntılar yaşanması, hasta birey veya bireylerin olması, aile içi şiddet yaşanması, tek ebeveyn olması, çocuk sayısının fazla olması ve/veya çocuk yaşta evliliğin gelenek olarak görülmesi ve ailenin eğitim düzeyinin düşük olması gibi durumlar ÇYEZE riski olabileceğini gösterebilir. Öğretmenlerin her öğrencinin aile öyküsünü öğrenmesi bu durumun tespitinde alınacak önlemler açısından önemlidir.
Cinsiyet rolleri ve aile dinamikleri: Öğrencinin, aile ortamındaki eşitsiz cinsiyet rolleri dolayısıyla olumsuz deneyimler yaşadığına dair belirtiler çocuk yaşta evlilik riskine işaret edebilir. Öğrencinin aile içindeki konumu, ailenin ondan beklentilerinin ve ona yönelik tutumunun cinsiyetçi olup olmadığı öğretmenlerin dikkate alması gereken önemli noktalardır.
Aile baskısı: Öğrencinin ailesi tarafından baskı altında tutulduğuna dair belirtiler varsa, aile içi iletişim eksikliği fark ediliyorsa, gelenekler veya dini inançlar gerekçe gösterilerek çocuk yaşta evliliğin teşvik edildiği bir durum söz konusuysa ve/veya ailenin eğitime bakışı destekleyici değilse öğrencinin evliliğe yönlendirilme riski artabilir. Bu durumda öğretmenler, öğrencinin aile dinamiklerini daha iyi anlamaya yönelik görüşmeler yaparak olası ÇYEZE riskini tespit edebilir.
Eğitime yönelik ilginin azalması ve okul başarısında düşüş: Öğrencinin daha önce ilgi gösterdiği derslere veya okula olan ilgisinin ani bir şekilde azalması ÇYEZE riskinin bir belirtisi olabilir. Öğrenci önceden başarılı ve istekliyken, birdenbire eğitime ilgisiz hâle gelirse veya iş aramaya ve çalışmaya yönelik eğilimleri gözlemlenirse bu durumlar üzerine düşünülmelidir. Kimi durumlarda aileler, çocuklarının akademik başarısının düşük olmasını gerekçe göstererek öğrencilerin eğitime devam etmemesi yönünde karar alabilmektedir. Böyle durumlarda eğitimi terkin öğrencilerin ÇYEZE ve çocuk işçiliği gibi zorluklarla karşılaşma riskini artırabileceğini unutmamak gerekir. Bir öğrencinin akademik performansının hızla düşmesi evlenme düşüncesinin veya evlendirilme girişiminin bir belirtisi olabilir. Evlilik planları, gençlerin eğitimlerine olan odaklarını kaybetmelerine neden olabilir. Öğretmenler bu tür değişikliklere dikkat ederek öğrencilerin durumunu değerlendirebilir.
Okul devamsızlığının artması: Daha önce okula düzenli olarak gelen bir öğrencinin devamsızlık yapmaya başlaması veya okuldan sıklıkla erken ayrılması, ailesinin veya yakın çevresinin baskısı nedeniyle evlendirilme riski olduğunu düşündürebilir. Eğitim, çocukları evlilikten uzak tutan en etkili süreçlerden biridir. Bu nedenle, öğretmenler, öğrencilerin devamsızlık veya ilgi kaybı durumlarını yakından izlemelidir.
Duygusal, sosyal ve fiziksel değişimler: Öğrencinin arkadaş çevresi, öğretmenleri ve diğer öğrencilerle ilişkilerinde belirgin değişiklikler gözlemleniyorsa, bu durum üzerinde durulması gerekir. Öğrencinin duygu durumunda yaşanan ani değişimlerde huzursuzluk, mutsuzluk, çekingenlik gibi belirgin değişiklikler görülmesi, çocuğun sosyal ilişkilerinden kendini geri çekmesi ve içe dönük bir tutumda olması veya içsel olarak bir mücadele içinde olduğunun fark edilmesi risk oluşturan bir durum olarak değerlendirilebilir. Bunlara ek olarak, öğrencinin fiziksel görünümünde rastlanabilecek değişimler de (yetişkin gibi giyinmeye başlaması, altın takılar kullanmaya başlaması, fiziksel istismara uğradığını düşündürecek morluk veya yara izine rastlanması) varsa dikkate alınmalıdır.
Gelecek hedefleri ve planları: Öğrencinin gelecek hedeflerinde ve planlarında ani değişiklikler varsa ve öğrenci önceden sahip olduğu hedeflerinden ve ideallerinden vazgeçmiş görünüyorsa, değişen gelecek planları ve hedefleri izlenerek evlilik riski değerlendirilebilir.
İnternet ve sosyal medya kullanımı: Öğrencinin internet ve sosyal medya kullanımında ani bir artış veya bu platformlarda evliliği özendiren içeriklerle ilgilenmesi, öğrencinin bu yönde bir ilgi taşıdığını gösterebilir. Öğretmenler, çevrim içi ortamların öğrenciler üzerindeki etkisini gözlemleyebilir.
Öğretmenler, yukarıda ele alınan durumları gözlemleyerek ÇYEZE riskini tespit etme konusunda duyarlı olmalıdır. Öğrencilerin duygusal ve sosyal iyilik hâlini takip etmeli, iletişimi güçlendirmeli ve gerektiğinde öğrencileri uygun destek kaynaklarına yönlendirmelidir. Risklerin tespit edilmesi ve takip edilmesi için aşağıdaki özet liste (UNFPA, 2021) kullanılabilir.
Çocuk yaşta evlendirilme riskini fark etmeyi sağlayan ipuçları:
- Okuldan kaydın alınması
- Beklenmedik süre boyunca, düzensiz ve/veya tekrarlayan devamsızlık
- Ara tatilinden sonra geri dönmeme
- Daha önce katıldığı etkinliklere katılmama (oyun, spor ve sosyal faaliyetler gibi)
- Çocuğun ev işi yapmasında, kardeşlerine bakmasında veya aile ziyaretlerinde artış
- Aile veya çevresinde beşik kertmesi, berdel, çocuk yaşta evlilik gibi uygulamaların mevcut olması
- “İstenmeye” gelindiğine/gelineceğine dair bilgi veya konuşmalar
- Ailede çocuklara karşı ihmal tespit edilmiş olması
- Abla/abi veya başka akrabalarda çocuk yaşta evlilik olması
- Ailenin çocuğu okutmakta maddi zorluk çektiğini ifade etmesi
- Ailenin çocuğun okula erişiminde zorluk çektiğini ifade etmesi
- Ailenin okulda/okul çevresinde “ahlaksız”/“kötü” davranışlardan şikayetçi olması
- Artan aile tartışmaları
- Ev içi şiddet emareleri
- Cinsel şiddete uğrama emareleri
- Cinsel sağlık ve üreme sağlığı problemleri (ağrı, regl, tuvalet problemleri ile görülebilir)
- Daha fazla oranda evde tutulma, dışarı tek başına yollanmama
- Her yerde çocuğa refakat edilmesi (örneğin, doktorda, öğretmenle görüşmede)
- Fiziki görünümünde (giyim dahil) ani değişim
- Çocuğun sosyal faaliyetlere katılımının engellenmesi
- Kendine veya etrafına zarar verici, depresif davranışlar görülmesi
- Çocuğun refakatsiz olması
- Akademik performansında beklenmedik düşüş
- Çocuğun okul kaydının hiç olmaması veya sık değiştirilmesi
- Okul ihtiyaçlarının temin edilmemesi (kitap, kırtasiye)
- Ödevlerini yapmaması
- Veli toplantılarına veya davetlerine katılım olmaması
- Çocuğun yurtdışına/şehir dışına gönderileceği/gönderildiği yönünde şüphe çekici bir duyum
- Çocuğun insan kaçakçıları vasıtasıyla Türkiye’ye gelmiş̧ olabileceğine dair şüphe
- Ailenin veya çocuğun devlet nezdinde kayıtsız olması
Eğitimcilerin bu ipuçlarını barındıran vakalarla karşılaşması halinde, hızlı hareket etmeleri gerekmektedir. Vakalar esnasında hızlı ve doğru adımlar atılması çocukların haklarının korunması için belirleyici olabilmektedir. Herhangi bir riskin belirlenmesi ve ÇYEZE’ye dair bir şüphenin olması durumunda, eğitimciler başka bir şeye ihtiyaç olmadan bildirim yapabilirler. Şüphenin varlığı risk bildiriminin yapılması için yeterlidir. Riskin tespiti ardından nasıl bildirim yapabileceğinizi merak ediyorsanız, Rehber’de yer verdiğimiz “Öğretmenler için Yol Haritası” kısmını inceleyebilirsiniz.
Referanslar
Çocuk yaşta evlendirilme riskini fark etmeyi sağlayan ipuçları, Birleşmiş Milletler Ortak Programı: Çocuk Yaşta, Erken ve Zorla Evliliklerin Önlenmesi kapsamında yayımlanan Hukuki Bilgiler Rehberi’nden yararlanılarak hazırlanmıştır.
UNFPA (2021). Çocuk Yaşta Erken ve Zorla Evliliklerin Önlenmesi - Hukuki Bilgiler Rehberi, https://turkiye.unfpa.org/sites/default/files/pubpdf/unfpa_hukukibilgilerrehber.02.07.21.pdf (Erişim tarihi: 23.02.2024)
Kaplanoğlu, Z. (2024) ‘Öğretmenlere ÇYEZE Riskini Düşündürebilecek Durumlar’, in Çocuk Yaşta, Erken ve/veya Zorla Evlilikler için Önleme ve Müdahale Rehberi: Öğretmenlere Yönelik Uygulamalar. Öğretmen Ağı. Available at: https://www.ogretmenagi.org/yayinlarimiz/cocuk-yasta-erken-veveya-zorla-evlilikler-icin-onleme-ve-mudahale-rehberi-ogretmenlere.