İlgimiz farklı alanlara yönelse de, hepimiz merak etme içgüdüsüyle dünyaya geliyoruz ve merak, en az diğer güdülerimiz kadar temel ve güçlü. Kendimizi ve çevremizi tanımaya, merak ederek başlıyoruz. Bu duygunun peşine düşerek keşfediyor, icat çıkarıyor ve öğreniyoruz. İçinde yaşadığımız dünyayı da böyle anlıyor ve anlamlandırıyoruz. Yeni kapılar açmaya, yeni deneyimler edinmeye ve öğrenmeye, merak ederek devam ediyoruz. Yaşamın ve aklımızdaki soruların belirsizliğini giderebilmek, karmaşıklığını çözebilmek için merak duygumuzu canlı tutmaya ihtiyaç duyuyoruz. Peki, eğitim söz konusu olduğunda, merak kendine ne kadar yer buluyor? Eğitimde merakı sürdürülebilir kılmanın önemini, yeterince kavrıyor muyuz?
Merakı Anlamak
Eğitim ile merakın ilişkisini, öğrenme sürecinde meraka neden ihtiyaç duyduğumuzu anlamak için, öncesinde merakın nasıl tanımlandığını bilmemiz gerekiyor. Birçok eğitim-bilimci ve psikoloğun araştırma konusu olan merak, güdülenme ve keşif davranışı; duruma, ortama ve çevreye göre değişkenlik gösteren bir deneyim; kişilik özelliği; bireysel farklılıklardan etkilenen bir duygu durumu başta olmak üzere birçok farklı boyutuyla tanımlanabiliyor. Kesin bir tanım üzerinde ortaklaşılmasa da merak kavramı, bahsi geçen boyutların tümünü içinde barındırdırıyor; duygusal, sosyal ve bilişsel unsurları içeriyor.
Merak etme duygusunu, kabaca ‘durumsal’ ve ‘bireysel’ olarak ikiye ayırmak mümkün. Durumsal merak, çevrenin belirli özellikleri karşısında, dikkatin yöneltilmesi, devam eden ya da bir süre sona eren duygulanım tepkisidir. Bireysel merak ise, daha kalıcı bir yapı olmakla birlikte, belirli konular karşısında dikkati yönlendirme ve eylemde bulunmanın kişiye özel biçimi olarak ifade ediliyor.
Eğitimde Merakın Önemi
Çevremizi anlamaya çalışmak ve kendi ilgi duyduklarımızın peşine düşmek, öğrenmenin arkasında yatan temel motivasyon kaynaklarından biri. Merak duygusunun eğitim ortamlarına taşınması ve yaşatılmasının, hem öğrenmeyi hem de başarılı akademik performansı beraberinde getirdiği biliniyor. Ancak şüphesiz ki, eğitim akademik başarıdan daha fazlası; yaşam için ve yaşamın içinde. Öğrencilerin ilgileri doğrultusunda gerçekleştirilen eğitim, çok daha etkili ve kalıcı bir öğrenmeyi sağlıyor. Daha verimli ve kalıcı öğrenmenin yanı sıra, merak ve merak edilen alanlarının çeşitliliği, bireylerin zihinsel faaliyetinin niteliğini, konulara gösterdiği dikkati, çabayı ve öz-denetimi artırıyor.
“Özel bir yeteneğim yok. Sadece tutku derecesinde meraklıyım.” — Albert Einstein
Her ne kadar merak öğrenmeyi tetiklese de, içinde bulunduğumuz çevrelerde, örneğin okulda, evde ya da akranlarımız tarafından, merak etme her zaman teşvik edilmiyor. Çocuklar, okullarda merak duygusunun peşine düşmek için zaman ve mekan bulamıyor. “İcat çıkarma”nın körelmesi gereken bir özellik olduğu düşüncesiyle merak duygusu baltalanıyor. Yaşın ilerlemesi ile birlikte ise merak dürtüsü yerini, uyum dürtüsüne; yani sosyal çevreye uyum sağlama, sorgulamama ve kurcalamamaya bırakıyor. Yaşın ilerlemesi ile birlikte gelen sosyal, duygusal ve bilişsel değişime ise, eğitim sistemi ve okul ayak uyduramıyor.
Dolayısıyla, zorunlu olan ve zorunluluğun sürekli tutulduğu eğitim sistemi; gönüllü olma, isteme ve ilgilenme davranışlarıyla doğrudan bağlantılı olan merak duygusuyla çelişen bir hal alabiliyor, bu da öğrenmeye duyulan merakı azaltıyor.
Öğrenme merakını nasıl artırabiliriz?
Zorunluluk ve gönüllülüğün arasında bulunan çelişkiyi ortadan kaldırmak, merak etme duygusunun körelmesinin önüne geçmek, öğrencilerin ilgi alanlarının değişimine ayak uydurmak ve öğrenme meraklarını artırmak için, yaratıcı müdahaleler gerekiyor. Çocukların çevrelerine duyduğu merak artarsa ve tekrarlanırsa, bu bireysel merakı doğurabiliyor. Bir başka deyişle, çevresel koşullar karşısında ortaya çıkan durumsal merakın, koşulların yinelenmesiyle yerleşmesi sonucu, daha kalıcı bir merakın gelişmesi söz konusu olabiliyor. Basit bir örnekle ifade etmek gerekirse, fizik dersinde izafiyet teorisini anlatmaya girişmeden, Albert Einstein’ın hayat hikayesini ve kuramı keşfetme sürecini paylaşmak, öğrencideki durumsal merak artırabiliyor.
Merakın Peşine Düşelim
Öğrenme merakını artırmak için başvurulabilecek çok çeşitli yol, yöntem ve çözümler var. Bunlardan bazıları:
- Öğretmenin konuya olan yetkinliğini artırmak ve hitabetini güçlendirmek,
- Somut ve kolay kavranabilir içerikler oluşturmak ve ön bilgi vermek,
- Yeni yaklaşımları, boyutları ve materyalleri kullanmak,
- Konunun yararlılığını ve kullanışlılığını göstermek,
- Pratikle/hayatla bağlantısını kurmak,
- Canlılığı olan eyleme geçiren modelleri kullanmak,
- Grup çalışmalarını ve işbirliğini artırmaktır.
Tüm bunların öncesinde ise, çoğunlukla merak duygusu ile ilişkilendirilen,“icat çıkarma şimdi” gibi olumsuz kalıp yargıları kırmamız gerekiyor. Eğitim; sınıfı, yemekhaneleri, kantinleri, okul servislerini, yarıyıl tatillerini kapsayan; öğretmenler, öğrenciler, okul idarecileri, veliler, eğitim alanında çalışan kuruluşların dahil olduğu bir ekosistem. Merak duygusu nerede ve hangi koşullarda filizlenirse, bu duyguyu başka alanlara da taşımanın yollarını, birlikte keşfedebiliriz.
Kaynakça
Aksoy, T. (2016, 16 Şubat). İnsanın ilerlemesinin temelinde merak dürtüsü vardır. Şubat 2019, https://www.temelaksoy.com/insanin-ilerlemesinin-temelinde-merak-durtusu-vardir/
Ağbaba, E. (2018, 6 Ağustos). Mesleki Gelişim İçin Önce Merak Gerekiyor. Şubat 2019, http://www.egitimreformugirisimi.org/mesleki-gelisim-icin-once-merak-gerekiyor/
Çifçi B. (2016). Merak duygusu nasıl beslenir?. Şubat 2019, http://www.megabeyin.com/merak-duygusu-nasil-beslenir/
Dewey, J. (1913). Interest and effort in education. Boston: Houghton Mifflin Co.
Kaya, G. (2016). “Curiosity and interest in education”. Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Dergisi 13-2(25), 103-114.
Krapp, A., Hidi, S., & Renninger, A. (1992). The role of interest in learning and development. New York: Psychology Press.
Oppong, T. (2016, Ağustos). Why Curiosity Lead to Creative Breakthroughs. Şubat 2019, https://www.inc.com/thomas-oppong/why-curiosity-leads-to-creative-breakthroughs.html
Stephens, K. (2007). Curiosity and Wonder: Cue Into Children’s Inborn Motivation to Learn. Şubat 2019, http://www.easternflorida.edu/community-resources/child-development-centers/parent-resource-library/documents/curiosity-and-wonder.pdf