Eğitimde Eleştirel Dijital Okuryazarlık I: İlk Adımı Kavramlarla Tanışarak Atıyoruz

Yazarlar: Günalp Turan (Öğretmen Ağı’nın Ağ Koordinasyon ve Topluluk Yönetimi Sorumlusu) & Kansu Ekin Tanca (Teyit’in Eğitim Sorumlusu)

Öğrenme ortamları, dijital dünyanın eleştirel düşünmeyle çözülebilecek sorunlarından azade değil. Teyit ile Öğretme Ağı’nın birlikte geliştirdiği Öğretmenler için Eleştirel Dijital Okuryazarlık projesi, yola terminoloji ve kavramsal güçlenme adımı ile çıkıyor.

Salgınla birlikte hızla dijitale dönen dünya ve salgının getirdiği belirsizlikle sindiremeyeceğimiz kadar çok bilginin yığın halinde üzerimize gelmesi, eleştirel dijital okuryazarlık becerilerimizi hızla geliştirmemiz gerektiğini yeniden hatırlattı.

Bilgi düzensizliği, bilgi gürültüsü, yahut bilgi kirliliği olarak tanımlayabileceğimiz olgunun katlanarak yükselişi, “hakikat sonrası” kavramını, hem içerisinde bulunduğumuz çağ hem de eğitim ortamı için yeniden gündeme getirdi. İşlenmesi güç, birey için bir “gürültü” niteliği taşıyan bilgi gövdesinin hızla artışı, hem manipülasyon, propaganda gibi kasti dezenformasyon aktivitelerinin, hem de kasıtsız yanlış ve yanıltıcı bilgilerin (mezenformasyon) sürekli dolaşımda, bizim tüketimimize ve paylaşımımıza açık olması anlamına geliyor.

Tüm bunları düşündüğümüzde, yaşadığımız çağın en önemli becerileri arasında “doğru” bilgiye ulaşmak, doğruluğunu değerlendirmek ve bağlamını okumak gibi eleştirel düşünme pratikleri olduğunu görüyoruz. Eleştirel düşünme bize, kendi düşüncelerimizi gözden geçirebilme ve görüşlerimizin ardındaki nedenleri bulma fırsatı tanıyor ve kendi karar verme ve problem çözme yöntemlerimiz üzerine düşünebilmemiz için bir yol haritası sunuyor. Bu da özellikle fevri işleyen dijital dünyada karşılaştığımız bir bilgi karşısında temkinli ve bilinçli olmak anlamına geliyor.

Eleştirel düşünme aynı zamanda toplumsal sorunlara ve günlük hayatta sık karşılaştığımız olaylara farklı bakış açılarıyla (eleştirel lens / şapka) bakmamızı kolaylaştırıyor. Gitgide kutuplaşan ve sosyal (ve de dijital) fanuslara sıkışan bireylere, inşa edilen sınırların dışına çıkabilecekleri bir yaklaşım öneriyor. Dijital dünyada rastladığımız ve eleştirel düşünme ile çözebileceğimiz bu sorunlardan öğrenme ortamları da azade değil.

Sahte haberden fazlası

Dijital dünyada deneyimlediğimiz bilgi düzensizliğini sadece “sahte haber” (fake news) kavramıyla açıklamak mümkün gözükmüyor. Yanlış bilgi ve bilgi düzensizliği sorununa, tık tuzaklarından yapay zeka sahteciliğine, komplo teorilerinden taklit hesaplara kadar farklı kılıklarda tanık oluyoruz. Parodi hesabın paylaştığı bir içeriğin, her ne kadar eğlence amaçlı üretilmiş olursa olsun, bazılarımız için “inandırıcı” gelebildiğini deneyimliyoruz. Sadece tek bir platformda değil, şüpheli bilginin pek çok yerde, kapalı mesajlaşma gruplarında, öğretmen odalarında, sınıflarda mücadele etmemiz gereken bir sorun olduğunu tespit ediyoruz.

Eleştirel dijital okuryazarlık olarak tanımlandırdığımız beceri setine baktığımızda, ilk adımlardan birinin alan terminolojisine aşinalığın artması ve kavramsal güçlenme olduğunu görüyoruz. Bilgi düzensizliğine içkin yankı fanusu, filtre balonları, sözdebilim, komplo teorileri gibi kavramları çok boyutlu olarak tanımlayabilmek ve günlük hayatımızdaki yansımalarıyla örtüştürmek, bilhassa önem kazanıyor.

Öğretmen Ağı ve Teyit ekibi olarak birlikte yürüttüğümüz ve Heinrich Böll Stiftung Derneği Türkiye Temsilciliği tarafından desteklenen “Öğretmenler için Eleştirel Dijital Okuryazarlık” projesi sürecindeki çalışmalarımız, kavramsal güçlenmenin sahadaki karşılaşma durumlarını ve genel eğitim deneyimini doğrudan etkilediği, çoğu çetrefilli meselenin öğretmen için görünürlüğünü artırdığını, bu sorunları işaret etmeyi kolaylaştırdığı ve çözüme giden yolu döşediğini söylüyor. Eğitimcilerin ve bizlerin belirli kavramları heybemize almamız, yani kavramlarla birlikte güçlenmemiz, eleştirel dijital okuryazarlık adımlarını tırmanıyor olduğumuz anlamına geliyor.

İlginizi çekebilir: Eleştirel dijital okuryazarlık için öğretmenlerle birlikte

İhtiyaçlarla örtüşen çözüm önerileri geliştiriyoruz

Sorunları daha iyi tespit edebildiğimiz, temas ettiğimiz meseleleri isimlendirebildiğimiz, bireye ve topluma olası etkilerini görebildiğimiz bu süreçten sonra, öğretmenlerle birlikte eğitim ortamında çözümler yaratmaya eğileceğiz. Öğrenme ortamındaki ihtiyaçlarla örtüşen ve bunlara cevap veren üç farklı hedef kitleye yönelik (veliler, öğretmenler ve öğrenciler) eleştirel dijital okuryazarlık becerileri kazandırmayı amaçlayan yaratıcı çözümler geliştirmeye başlıyoruz. Böylece öğretmenlerin katkılarıyla birlikte eğitimin tüm aktörlerine ulaşıyor ve dijitalde eleştirel düşünmenin yollarını farklı yaratıcı çözümlerle destekliyor olacağız.

Çözüm önerilerimizi geliştirmeye ve ürettiklerimizi sizinle paylaşmaya devam ederken, eleştirel dijital okuryazarlık konusunda kavramsal güçlenmemize katılmak isterseniz Öğretmen Ağı’nın podcasti Öğretmenin Sesi’nde “Eleştirel Düşünme” bölümünü dinleyebilir, Teyit Sözlük’ü okuyabilir, teyitçi gibi düşünmenizi sağlayacak içeriklerin olduğu #teyitpedia kategorisindeki içeriklere göz atabilir, Eğitim Reformu Girişimi’nin yayınladığı “Eleştirel Düşünme” kitapçığını inceleyebilirsiniz.

Bu yazı ilk olarak 27 Nisan 2021’de https://teyit.org/ adresinde yayınlanmıştır.

Günalp Turan Hakkında

2017 yılında Boğaziçi Üniversitesi Yabancı Diller Eğitimi bölümünden mezun oldu. Üniversite yılları boyunca edebiyat, psikoloji ve dilbilimi alanlarında farklı seçmeli dersler alan Günalp, son yılında Robert Koleji’nde stajyer öğretmen olarak çalışmanın yanında Öğretmen Ağı’na katıldı. Mezun olduğunda ekibe tam zamanlı bir üye olarak katıldı.

Günalp çocukluğundan beri ilgilendiği eğitim bilimlerine ek olarak dillerin nasıl edinildiğini ve farklı kültürlerde kullanıldığını anlamaya çalışmaktan çok keyif duyuyor. Bunların dışında; Günalp, okumaktan, yemek yapmaktan, bitkileriyle ilgilenmekten ve farklı yerlerde kaybolmaktan hoşlanıyor. Nihai hayali, hayatında bir noktadan sonra kendine mutlu bir şekilde yaşayabileceği, denize yakın sakin bir yer bulmaktır.

Kansu Ekin Tanca Hakkında

Yüksek lisansını Uluslararası Avrupa Çalışmaları Merkezinde (CIFE) yaptı ve çocuklar için hak temelli dijital okuryazarlık eğitimi üzerine çalıştı. “Understanding Europe” kapsamında Schwarzkopf-Stiftung ve Alfred Herrhausen Gesellschaft tarafından Digital Europe Fellow (2021) seçildi. Teyit’in eğitim sorumlusu; eğitim ve gelişim çemberinin geliştirilmesi ve yürütülmesinden sorumlu. Eleştirel dijital okuryazarlıklar becerileri ve yanlış bilgi mücadelesine dair atölyeler düzenliyor ve paydaşlarla iletişimi sürdürüyor.